
با كشف كتيبه اي در چهل ستون و خوانش آن كه اين بنا را مبارك ترين بناي جهان معرفي كرده بود در مي يابيم كه ذوق و هنر ايراني در عصر صفويان و در پايتخت آن زمان ايران يعني اصفهان ، به حق نصف جهان لقب گرفته و اكنون نيز با وجود گسترش زندگي شهري هنوز هم بناهاي به جا مانده در اين شهر باعث شور و شعف بازديدكنندگان ايراني و خارجي مي گردد.
کاخ-باغ چهل ستون یکی از نمونه باغهای سلطنتی به جای مانده از دوره صفوی در شهر اصفهان است که با نام کاخ چهلستون یا باغ موزه چهل ستون نیز شناخته میشود. در واقع، این باغ بخش کوچکی از باغ وسیع جهاننما است که شاه عباس اول با احداث کوشکی در میان آن هسته نخستین کاخ چهل ستون را ایجاد کرد. این میراث تاریخی از جمله مشهورترین و محبوبترین جاهای دیدنی اصفهان محسوب میشود که با وجود آسیبهای وارد شده، هنوز هم زیباییهای خیرهکنندهای برای عرضه به دیدگان گردشگران و بازدیدکنندگان دارد.
باغ چهل ستون سه در ورودی داشته که در قدیمی آن، رو به شرق قرار گرفته است. هنگام ورود به باغ از سردر اصلی آن، پس از طی مسافتی نه چندان زیاد، به استخر بزرگ جلوی عمارت و سپس به خود بنا خواهیم رسید. محور اصلی باغ، جهت حرکت را به کمک درختانی در دو سو به سمت کاخ اصلی نشان میدهد. باغ چهلستون دارای شیب بسیار كمی است كه به جاری شدن آب در جویها كمك میکند.
آب باغ در گذشته از شاخهای از مادی «فدن» تامین میشده که پس از طی مسافتی از انتهای باغ وارد میدان نقش جهان میشد. در حال حاضر، آب باغ از چاهی عمیق تامین میشود. پوشش گیاهی باغ چهلستون در حال حاضر عبارت است از درختان کاج ایرانی، نارون، افرای سیاه، چنار و عرعر. در باغچههای اطراف کاخ، گلهایی فصلی كاشته شده كه در جنوب باغ در گلخانه پرورش داده میشود. مساحت کاخ ۲۱۲۰ متر مربع و محل بنای عمارت یک متر از سطح باغ بلندتر است .
باغ چهلستون اصفهان، نمونهای از یك باغ سلطنتی از دوره صفوی است. تا سال ۱۳۲۷ خورشیدی، چون تاریخ دقیق بنا به دست نیامده بود، اظهارنظر درباره تاریخ بنای چهلستون مشكل بود. ولی درهمان سال در نتیجه کاوشهایی كه به عمل آمد، در جبهه تالار كاخ، اشعاری در دو كتیبه از زیر گچ به دست آمد كه یكی کوتاهتر و بر زمینه صورتیرنگ، بنای تالار چهلستون را به شاهعباس دوم نسبت میدهد و سال اتمام آن را ۱۰۵۷ هجری قمری تعیین میکند و دیگری كه طولانیتر است و خطوط آن گچبری بر زمینه آبیرنگ است از تعمیرات زمان شاه سلطان حسین حكایت دارد.
یكی از برنامههای شهری دوره شاه عباس اول و پس از انتخاب شهر اصفهان به عنوان پایتخت در سال۱۰۰۷ هجری قمری، احداث خیابان زیبا و طویل چهارباغ و باغهای متعدد پیرامون آن بود. پیدرپی بودن باغها كه یادآور مفهوم “باغ اندر باغ” هستند، چون باغ خرگاه، باغ بلبل، باغ هشت بهشت، باغ فتحآباد، باغ كاج، باغ نسترن، باغ خلعت، باغ انگورستان و سایر باغها، از جمله اصول طرحاندازی شهر اصفهان محسوب میشد. امروزه به جز باغ هشت بهشت و باغ چهلستون، سایر باغها از بین رفتهاند و تنها نامی از آنها باقی است.
با انتخاب اصفهان به پايتختی و گسترش شهر به طرف جنوب و احداث ميدان امام، استقرار کاخهای شاهی به وسیله شيخ بهائی پایهریزی شد. انتخاب فضائی وسيع در مجموعهای که در آن روزگار (دولتخانه) ناميده میشد و بررسیهایی که برای آينده صورت میگرفت، تماماً حکايت از ذوق و استعداد و خلاقيت شيخ بهائی دانشمند بلندآوازه دوره صفوی دارد. مجموعه کاخهایی که شروع آنها (عالیقاپو) بود تا ميدان اصلی و مرکزی چهارباغ عباسی ادامه داشت. در اين محوطه بزرگ که چند کاخ سلطنتی نيز مستقر بود، عماراتی مانند تالار اشرف، جبهخانه، رکيب خانه، کشیکخانه، تالار طويله، کاخ هشتبهشت، توحيد خانه، و برخی عمارتهای ديگر ساخته شد.
درمیان باغ چهلستون، شاهعباس عمارتی به شكل کلاهفرنگی با اتاقهای كوچك در اطراف آن طرح انداخت كه از آن بهعنوان هسته اولیه كاخ چهلستون یاد میشود. این باغ درباری برای پذیرایی از میهمانان دربار شاه در مراسم و جشنها استفاده میشده است. پس ازآن با شروع سلطنت شاهعباس دوم، هفتمین پادشاه صفوی، عمارت چهلستون توسعه داده شده و تالارها و ایوانهایی بر آن افزودهاند. از آن جمله میتوان به تالار آینه، تالار هجده ستون، دو اتاق بزرگ شمالی و جنوبی تالار آینه، ایوانهای طرفین سرسرای پادشاهی و حوض بزرگ مقابل تالار با كلیه تزئینات نقاشی، آیینهکاری، کاشیکاری دیوارها و سقفها اشاره كرد. تالارهای وسیع كاخ در دوره شاهعباس دوم نیز محل بار عام و كاخ پذیراییهای رسمی بوده است. این كاخ در سال ۱۰۵۶ هجری قمری ( ۱۶۴۲میلادی) با حضور شاهعباس دوم و سفیران كشورهای خارجی افتتاحشده است.
در دوازدهمین سال سلطنت شاه سلطان حسین، كاخ چهلستون دچار حریق شده و سپس تعمیراتی در آن و به احتمالزیاد مطابق سابق به عمل آمده است. بنابر اظهارنظر سیاحانی همچون فلاندن و كست در زمان پادشاهی محمدشاه قاجار و نیز مادام دیو لافوآ، در سال ۱۲۹۸ هجری قمری، باغ چهلستون به حالت اصلی خود باقی بوده اما از سال ۱۳۰۰ هجری قمری در زمان ظل السلطان، فرزند ناصرالدین شاه و والی اصفهان، خرابی بسیار در این عمارت به عمد انجام شده است.
نقاشي هاي درون كاخ
نقاشیهای موجود در تالار مرکزی کاخ که برخی از آنها در عصر قاجار نقاشی شدهاند، شرح پذيرایی شاهعباس اول و دوم و شاهطهماسب از امرای ترکستان و همايون هندی و نيز جنگ شاه اسماعيل اول با ازبکان است. دو تصوير ديگر که يکی روبروی در ورودی تالار و ديگری مقابل آن است، جنگ چالدران در دوران شاه اسماعيل اول و جنگ کرنال در زمان نادر شاه افشار را به نمايش میگذارند.
استخر
استخر کاخ علاوه بر زیبایی باعث لطافت هوا میشود. در چهار طرف اين استخر مجسمههایی قرار دارند که مربوط به عمارت چهلستون نيستند و به هنگام تخريب قصر سرپوشيده به اين محل منتقل شدهاند. به نوشته برخی از مورخان، اين عمارت در اواخر دوران صفوی دچار آتشسوزی مهيبی شد و قسمتهایی از آن در آتش سوخت.
در دو طرف سالن مرکزی عمارت چهلستون، تصاويری از سفرا و اروپائيانی که در آن روزگار در اصفهان بودهاند، نقاشی شده است. اين تصاوير را دو نقاش هلندی که (آنژل Anjel) و (لوکار Lokar) ناميده میشدند، نقاشی کردهاند. تزیینات عالی طلاکاری سالن پادشاهی و اتاقهای طرفین تالار آیینه و تابلوهای بزرگ نقاشی تالار پادشاهی که شاهان صفوی را نشان میدهند.
چهل ستون
ایوان اصلی بر بیست ستون استوار است بسیاری از محققین وجه تسمیه کاخ را انعکاس بیست ستون بر استخر زیبا و بزرگ عمارت میدانند. البته نقشی که عدد ۴۰ در ادب فارسی دارد (این عدد نشان تعدد و کثرت است) نیز شاید دلیل دیگری بر نامیده شدن عمارت به چهل ستون باشد.